Phân tích tác phẩm: “Hoàng Lê Nhất Thống Chí” (hồi thứ 14)

“Hoàng Lê nhất thống chí” có 17 hồi. Dưới đây trích hồi thứ mười bốn viết về Quang Trung đại phá quân Thanh.

Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ ở Phú Xuân được tin báo, nghe lời trình tấu của cận thần bèn lên ngôi hoàng đế, rồi đích thân thống lĩnh đại quân ra Bắc. Chuẩn bị xong mọi việc, Nguyễn Huệ cho quân ăn Tết sớm, rồi đúng đêm 30 thẳng tiến ra Thăng Long. Giặc trong đồn Hà Hồi xin hàng, Nguyễn Huệ tiến lên chiếm đồn Ngọc Hồi. Trưa ngày mồng 5, Quang Trung Nguyễn Huệ tiến đến Thăng Long. Cả Tôn Sĩ Nghị lẫn vua Lê đều chạy thoát. Hai người gặp nhau ở “cửa ải” bàn cách diệt vua Quang Trung.

– Để liền mạch văn khi chuyển ý, chuyển việc miêu tả con người, sự việc, tác giả thường dùng các từ: “Lại nói…”, “Nhắc lại…”, “Đoạn…”, “Trước đó…”. Đây là cách chuyển mạch theo lối văn xưa.

Đánh Ngọc Hồi, quân Thanh bị thua trận
Bỏ Thăng Long, Chiêu Thống trốn ra ngoài.

– Và để lôi cuốn bạn đọc, tác giả đặt ra vấn đề, khêu gợi sự tò mò bằng câu văn thường thấy ở cuối một chương hay một hồi:

* Về nội dung

1. Sự thảm hại của bọn xâm lược, và của vua quan phản nước hại dân

a. Diện mạo của binh tướng nhà Thanh

– “Bọn tướng tá cũng ngày ngày chơi bời tiệc tùng, không để ý gì đến việc quân”: Tất cả đều là những thói quen tối kỵ đối với quân nhân thời chiến.

– Tôn Sĩ Nghị ngoài tính kiêu căng, ngạo mạn…, còn phạm vào điều cấm kị trong việc điều binh khiển tướng: Không điều tra, nghiên cứu lòng dân, lực lượng của quân Tây Sơn, địa thế, địa hình… nơi hắn đưa quân đến. Chính hắn đã nói với Lê Chiêu Thống: “Tự vương trẻ tuổi, chưa từng trải công việc, trước đây tới đón chào ta ở Lạng Sơn, sao không nói cho rõ? Bây giờ, nhân khi ta thắng, đè bẹp ngay lúc chúng đang khốn đốn, há chẳng dễ dàng hơn sao? Nay đã bỏ lỡ cơ hội này, để chúng có thì giờ thong thả mà bày mưu đặt chước…”

b. Diện mạo của vua quan phản nước, hại dân

– Bầy tôi thì báo cáo láo: “… Lê Quýnh khai báo ở bên ấy, nói rằng: “Nhiều nơi trong nước ta không chịu theo giặc, người chuộng nghĩa còn nhiều… nếu được binh sang làm thanh viện thì công việc khôi phục có thể thành…” “: vừa nói xấu Quang Trung vừa mời cho được quân Thanh qua…”

c. Thất bại nhục nhã

– Quân Thanh trong đồn Hà Hồi “ai nấy rụng rời sợ hãi, liền xin ra hàng…”

– Vua tôi nhà Lê cũng trốn chạy. Họ gặp nhau ở cửa ải, “cùng nhìn nhau than thở, oán giận chảy nước mắt. Tôn Nghị Sĩ cũng lấy làm xấu hổ…”

2. Hình tượng Nguyễn Huệ ở chương này được dựng lên như một anh hùng dân tộc, tiếp nối truyền thống Ngô Quyền, Lê Hoàn, Lý Thường Kiệt, Trần Quốc Tuấn, Lê Lợi…:

Nhận thức sáng suốt

– “Ban lệnh ân xá khắp trong ngoài, để yên kẻ phán trắc và giữ lấy lòng người”: Biết cách thu phục nhân tâm, “giữ được lòng người” không có kẻ phản nghịch là giữ được sức mạnh chính nghĩa.

Ý chí quả quyết

– Biết giặc kiêu căng, khinh suất là tổ chức đánh nhanh.

Dùng mưu cướp tinh thần, nhuệ khí chiến đấu của giặc: “… Lặng lẽ vây kín làng ấy, rồi bắc loa truyền gọi, tiếng quân lính luân phiên nhau dạ ran để hưởng ứng, nghe như có hơn vài vạn người…”

“Tướng ở trên trời xuống, quân chui dưới đất lên”: Thế đánh thần tốc như thế đã khiến quân Thanh hoảng sợ…

Và cái tâm to lớn của Quang Trung:

– Con người đầy nghĩa khí, “là một tay anh hùng lão luyện, dũng mãnh và có tài cầm quân, nhưng trên tất cả, Quang Trung có lòng thương người bao dung rộng lớn”.– Đã một lần ra Bắc dẹp chúa Trịnh, phục lại ngôi vua cho nhà Lê.

– Lần này ra Bắc đánh quân Thanh, chắc hẳn Quang Trung thấu rõ từ tim “cổ lai chinh chiến kỉ nhân hồi”, thế nào cũng có người vĩnh viễn ra đi nên cho mở tiệc khao quân, cho quân “sửa lễ cúng Tết trước đã”…

– Đối vơi Ngô Thì Nhậm người đã cho rút quân khỏi Thăng Long về Tam Điệp, Quang Trung đã không khiển trách mà còn tỏ lời khen ngợi.
– Thương dân, không muốn dân phải liên miên chịu ảnh hương chiến tranh: “Nhưng nghĩ chúng là nước lớn gấp mười nước mình, sau khi bị thua một trận, ắt lấy làm thẹn mà lo mưu báo thù. Như thế thì việc binh đao không bao giờ dứt, không phải là phúc cho dân, nỡ nào mà làm như vậy…”

Hoàng Lê nhất thống chí là một bộ tiểu thuyết lịch sử có giá trị:

– Sắp xếp sự việc trong truyện một cách hợp lí.
– Lời văn kể chuyện giản dị, rõ ràng, mạch lạc… Vào thời điểm đó có lối văn tiểu thuyết như thế đã là tiến bộ.
– Người đọc hiểu rõ hơn về sự việc quân Thanh xâm lược nước ta, bộ mặt thật của Tôn Sĩ Nghị, của vua tôi Lê Chiêu Thống.
– Thấy rõ hơn về trí tuệ, tài năng và đức độ của vị vua anh hùng Nguyễn Huệ – Quang Trung.

* Ghi chú:

– Để phong phú thêm nội dung khi phân tích, em cần nhớ lại những sự kiện lịch sử vào cuối thời Lê, nhất là thời vua Lê Chiêu Thống.
– Vì “Hoàng Lê nhất thống chí” là tiểu thuyết lịch sử nên cần chú trọng đến những nhân vật chính và sự việc phát xuất từ những nhân vật ấy (như Quang Trung, Lê Chiêu Thống, Tôn Sĩ Nghị) trong hồi thứ mười bốn này.
– Về nghệ thuật thì cần chú ý đến ngôn ngữ kể chuyện, kết cấu câu văn, và bố cục tiểu thuyết.