Phân tích truyền thuyết: Sơn Tinh – Thủy Tinh
I. Truyền thuyết đã giúp người đời sau như chúng ta biết được nguồn gốc dân tộc, hiểu sự nghiệp dựng nước, phát triển nghề nông, chống giặc ngoại xâm… thì nay còn giúp ta hiểu thêm quan niệm, và cách sống của người xưa với hiện tượng mưa lũ qua truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh.
II. Truyền thuyết có bốn nhân vật: Vua Hùng Vương thứ mười tám, công chúa Mị Nương, Sơn Tinh và Thủy Tinh, trong đó nhân vật chính là Thần Sơn (Núi) và Thần Thủy (Nước). Mở đầu truyền thuyết là chuyện công chúa Mị Nương đã đến tuổi trưởng thành và Hùng Vương thứ mười tám “muốn kén cho con một người chồng thật xứng đáng”.
Đoạn văn giới thiệu nhân vật và sự việc giúp người đọc hiểu được rằng vào thời ấy đã có tục dựng vợ gả chồng cho con cái đã lớn khôn, đồng thời đó cũng là nguyên nhân của sự xuất hiện của các nhân vật tiếp theo.
Phần hai của truyện, từ câu “Một hôm có hai chàng đến cầu hôn” cho đến câu “Thân nước đành rút quân” mới là phần chính của truyền thuyết. Có người kén chồng thì có người cầu hôn. Có nhiều chàng trai cầu hôn mới có chuyện kén chọn.
Ở phần này thì có hai chàng trai. Ngặt một nỗi là cả hai đều là những chàng trai có tài. Sơn Tinh “vẫy tay về phía đông, phía đông nổi cồn bãi; bẫy tay về phía tây, phía tây mọc lên từng dãy núi đồi”.
Đấy là một chi tiết thần kì. Thủy Tinh “tài năng cũng không kém: gọi gió, gió đến, hô mưa, mưa về”. Đây cũng là một chi tiết thần kì khác.
Cả hai đều sẽ được truyền thuyết khai thác chi tiết ở phần sau. Với tài năng như thế, hai chàng đều xứng đáng làm rể vua Hùng. Biết chọn ai, từ chối ai khi chú rể chỉ là một? Vua “bèn cho mời các Lạc lầu vào bàn bạc”. Việc làm ấy của vua Hùng đã chứng tỏ nhà vua coi trọng phép tắc của triều đình, coi trọng ý kiến của các cận thần trong những việc có ảnh hưởng tới việc triều chính dù chọn rể là việc riêng của gia đình nhà vua.
Họp bàn với cận thần xong, vua Hùng đặt điều kiện với hai Thần. Tất cả những lễ vật đều quý và rất hiếm để tránh sự việc khó xử là hai Thần mang lễ vật đến cùng một lúc. Không ngờ, mới tới mờ sáng hôm sau, Sơn Tinh đã mang “Một trăm bán cơm nếp, một trăm nệp bánh chưng, và coi chín ngà, gà chín cựa, ngựa chọn hồng mao, mỗi thứ một đôi” đến đầy đủ. Đúng với giao ước của cuộc thi, vua Hùng cho Sơn Tinh rước Mị Nương về núi.
“Thủy Tinh đến sau, không lấy được vợ, đùng đùng nổi giận, đem quân đuổi theo đòi cướp Mị Nương”.
Người đọc nhận rõ ý nghĩa của chi tiết này: Tính không sòng phẳng, sự cư xử không đẹp của Thủy Tinh. Thế là cuộc chiến giữa hai Thần vì công chúa Mị Nương đã bùng nổ. Các chi tiết thần kì được miêu tả để thể hiện tài năng của hai thần.
Thủy Tinh thì tấn công hết đợt này đến đợt khác khiến nước ngập tràn lưng đồi, sườn núi, “thành Phong Châu như nổi lềnh bềnh trên một biển nước”. Còn Sơn Tinh chỉ lo chống đỡ. Thần dùng phép lạ “dựng thành lũy đất… Nước sông dâng lên bao nhiêu, đồi núi cao lên bấy nhiêu”.
Trận chiến kéo dài đến mấy tháng. Cuối cùng, sức lực Thủy Tinh cạn kiệt nên đành rút quân. Phần kết của truyền thuyết vẫn kể chuyện Thủy Tinh “làm mưa gió, bão lụt” để đánh Sơn Tinh, nhưng ý nghĩa là để giải thích hiện tượng mưa bão hàng năm trên đất nước ta.
III. Truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh bắt nguồn từ thần thoại cổ về núi Tản Viên nhưng đã được lịch sử hóa thành truyền thuyết. Truyện được gắn vào một thời đại lịch sử, trở thành một truyện quan trọng trong chuỗi truyền thuyết về thời các vua Hùng.
Nhiều chi tiết tưởng tượng, hoang đường trong truyện liên quan đến công cuộc dựng nước thời cổ đại, thể hiện thái độ của người Việt cổ trước thực tế đó. Sơn Tinh đã trở thành người anh hùng văn hóa trong nhận thức dân gian.
Hiện nay ở Hà Tây, Vĩnh Phúc vẫn còn nhiều đền thờ Sơn Tinh. Xu hướng lịch sử hóa thần thoại là đặc trưng nổi bật của chuỗi truyền thuyết về thời đại các vua Hùng. Hai nhân vật với hai tính cách vẫn được truyền tụng trong dân gian, và cả trong thơ của Nguyễn Nhược Pháp:
Sơn Tinh có một mắt ở trán
Thủy Tinh râu ria quăn xanh rì
Một thần phi bạch hổ trên cạn
Một thần cưỡi lưng rồng uy nghi
Và cũng nhờ vậy bản sắc văn hóa dân tộc Việt mới có bề dày và phong phú về nội dung.
* Ghi chú:
– Giải thích hiện tượng mưa lũ và đắp để chống lụt.
– Óc tưởng tượng phong phú của người xây dựng truyền thuyết: Từ hiện tượng có thật nghĩ ra những nhân vật có phép thuật kì ảo để giải thích hiện tượng ấy.